Cho tới hiện tại, dù Việt Nam chưa cho phép lưu hành thuốc lá thế hệ mới thì tỉ lệ sử dụng thuốc lá thế hệ mới vẫn gia tăng nhanh chóng. Theo khảo sát với gần 5.000 người của VnExpress năm 2021, có hơn 90% người quan tâm và muốn tìm các giải pháp giảm tác hại thuốc lá. Khảo sát của Báo Lao Động vào tháng 10/2022 cũng ghi nhận số người biết hoặc đã từng tiếp cận sản phẩm Thuốc lá điện tử là 97% và Thuốc lá làm nóng là 50%.

Tìm kiếm các giải pháp thay thế thuốc lá truyền thống

Các số liệu thực tiễn này cho thấy, nhu cầu rất lớn của một bộ phận người tiêu dùng trong việc tìm kiếm các giải pháp thay thế thuốc lá truyền thống và chuyển đổi sang thuốc lá thế hệ mới. Vì thế, việc cấm thuốc lá thế hệ mới là khó khả thi, nhất là trong bối cảnh thế giới đã có nhiều quốc gia hợp pháp hóa thuốc lá thế hệ mới. Người tiêu dùng trưởng thành tại Việt Nam có nhu cầu mà không thể tìm mua thuốc lá thế hệ mới ở nguồn cung hợp pháp sẽ tìm kiếm đến sản phẩm bất hợp pháp với nhiều rủi ro. Như thế, có thể việc cấm thuốc lá thế hệ mới sẽ không giải quyết được tận gốc vấn đề.

Thậm chí, từ kinh nghiệm các nước, có thể nhận thấy rằng, càng cấm, số người sử dụng thuốc lá thế hệ mới càng tăng. Chẳng hạn ở Malaysia, trước năm 2023, theo Phòng Thương mại Thuốc lá điện tử Malaysia (MVCC - Malaysian Vape Chamber of Commerce), cho dù có lệnh cấm, nhưng số lượng người trưởng thành sử dụng thuốc lá điện tử ở Malaysia vẫn tăng 27%, từ 1,1 triệu người vào năm 2019 lên 1,4 triệu người vào năm 2022. Giá trị bán lẻ của thị trường thuốc lá điện tử được ghi nhận đã tăng 53%, từ 2,27 tỷ ringit vào năm 2019 lên 3,48 tỷ ringit vào năm 2023.

Tương tự, Singapore áp đặt lệnh cấm lên thuốc lá điện tử từ năm 2018. Tuy nhiên, số người sử dụng sản phẩm này không ngừng gia tăng. Theo dữ liệu từ trang web chính thức của Cơ quan Khoa học Y tế Singapore (HSA), từ năm 2018- 2022, tổng cộng 860 người đã bị bắt vì bán, buôn lậu thuốc lá điện tử và phụ kiện. Số người bị bắt vì sử dụng thuốc lá điện tử năm 2022 gấp 4 lần so với năm 2020.

Tại Australia, dù đã cấm bán thuốc lá điện tử (chỉ cho phép dùng thuốc lá điện tử theo kê đơn thuốc) nhưng số người sử dụng thuốc lá điện tử vẫn tăng gần gấp 3 lần trong 2 năm qua. Hơn 1 triệu người trưởng thành tại Úc đã tìm đến thuốc lá thế hệ mới ở chợ đen.

Bất chấp lệnh cấm thuốc lá điện tử ở Nepal, theo báo cáo tài chính 2021 - 2022 hơn 18 tỷ sản phẩm thuốc lá điện tử và các thiết bị đi kèm được nhập khẩu, tương đương với số tiền 11 triệu rupee Nepal (Rs).

Hệ lụy của sản phẩm nhập lậu là người tiêu dùng dễ gặp rủi ro sức khỏe hơn vì sản phẩm không đảm bảo chất lượng, không có khung pháp lý để bảo vệ người tiêu dùng.

Ông Riccardo Polosa - chuyên gia người Ý nổi tiếng trong lĩnh vực hô hấp nhận định, cấm hoàn toàn thuốc lá thế hệ mới là một thất bại. Trong khi đó, thay thế thuốc lá điếu bằng những sản phẩm ít tác hại hơn là một biện pháp đáng cân nhắc.

Lợi ích từ quản lý phù hợp

Nhiều quốc gia đã chọn tiếp cận thuốc lá thế hệ mới một cách hợp lý để mang về các lợi ích cho đất nước và người dân. Điển hình là Vương quốc Anh và New Zealand.

Kể từ khi thuốc lá điện tử được giới thiệu hợp pháp ở Anh vào năm 2012, tỷ lệ người hút thuốc tại Anh đã giảm đáng kể, từ 22% năm 2014 xuống còn 12% năm 2020. Còn theo thông tin từ trang web NHS (Dịch vụ Chăm sóc Sức khỏe Quốc gia Anh quốc), gần 2/3 số người sử dụng thuốc lá điện tử cùng với sự hỗ trợ từ Dịch vụ cai thuốc lá tại địa phương đã bỏ thuốc lá thành công. Nghiên cứu cũng cho thấy, trong giai đoạn 2012-2052, nếu người Anh chuyển đổi từ thuốc lá điếu sang thuốc lá điện tử thì sẽ giảm 200.000 ca tử vong do bệnh liên quan đến thuốc lá.

Trong khi đó, tại New Zealand, theo The Guardian, sau khi cho phép kinh doanh thuốc lá điện tử tỷ lệ hút thuốc giảm còn 8%, đưa New Zealand vào nhóm có tỉ lệ hút thuốc thấp nhất thế giới. Cũng tại quốc gia này, việc giảm đáng kể tỷ lệ hút thuốc lá được thực hiện đồng thời với việc sử dụng các sản phẩm nicotin mới. Theo tạp chí y tế hàng đầu thế giới The Lancet, sau khi thuốc lá điện tử trở nên phổ biến rộng rãi tại New Zealand, tỷ lệ người trưởng thành hút thuốc hàng ngày đã giảm mạnh từ 13,3% trong giai đoạn 2017 - 2018 xuống còn 6,8% vào năm 2022 - 2023 và giảm 49% trong 5 năm.

Theo nghiên cứu từ Tổ chức Cochrane, thuốc lá điện tử nicotin có thể giúp nhiều người cai thuốc hơn là không hỗ trợ hoặc chỉ hỗ trợ hành vi. Cụ thể, có đến 11/100 người có thể cai thuốc thành công khi sử dụng thuốc lá điện tử nicotin để cai thuốc lá điếu, trong khi đó chỉ 4/100 người có thể cai thuốc khi không có hỗ trợ.

Ngân hàng Thế giới ước tính, nếu việc hút thuốc lá có thể giảm xuống còn một nửa vào năm 2027, thế giới có thể tránh được 180 triệu ca tử vong sớm và thuốc lá điện tử là một bước quan trọng hướng tới thành tựu này.

Lợi ích của một chính sách quản lý thuốc lá hợp lý còn giúp gia tăng ngân sách quốc gia. Philippines cho biết đã  thu được 3 tỉ USD từ thuốc lá/ thuốc lá mới. Quốc gia này cũng đã giảm được tỷ lệ sử dụng thuốc lá từ 23,8% năm 2015 xuống 19,5% vào năm 2021.

Ở Malaysia, nhờ chính sách quản lý phù hợp mà quy mô thị trường thuốc lá thế hệ mới hợp pháp ước tính đạt 273 triệu USD (theo Euromonitor), tạo điều kiện cho Malaysia quản lý chất lượng và tiêu chuẩn thuốc lá thế hệ mới.

Trước các kết quả này, hai vị giáo sư trong lĩnh vực sức khỏe kiêm cựu lãnh đạo WHO, ông Robert Beaglehole và ông Ruth Bonita cho rằng, giảm tác hại của việc sử dụng thuốc lá mới chính là chiến lược trọng tâm của Công ước khung về kiểm soát thuốc lá (FCTC) của Tổ chức Y tế thế giới (WHO). WHO cần tư vấn linh động cho các quốc gia được cân nhắc chính sách quản lý thuốc lá thế hệ mới, không áp đặt khuyến nghị FCTC một cách cứng nhắc ở tất cả các thị trường. Bên cạnh đó thay vì cấm thì các quốc gia cần tập trung mục tiêu sức khỏe cộng đồng: giảm thiểu số ca tử vong do thuốc lá điếu gây ra ở người trưởng thành hút thuốc.

Về phía Việt Nam dù chưa có luật về quản lý thuốc lá thế hệ mới nhưng sản phẩm thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử có chứa nicotin phù hợp với định nghĩa sản phẩm thuốc lá của Luật Phòng chống tác hại thuốc lá và không thuộc danh mục ngành nghề cấm kinh doanh theo Luật Đầu tư.

Vì vậy, Việt Nam có thể tham khảo kinh nghiệm quốc tế, các dữ liệu toàn cầu và bằng chứng khoa học để đưa thuốc lá điện tử hệ thống đóng và thuốc lá làm nóng vào quản lý đồng bộ, đồng thời dưới cùng một khung pháp lý, trên cơ sở phân tích các tác động đến người tiêu dùng, doanh nghiệp và cơ quan quản lý nhà nước.